Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która ma na celu ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed całkowitym pominięciem ich w testamencie. Choć kodeks cywilny jasno określa, komu i w jakiej wysokości należy się zachowek, istnieją sytuacje, w których sąd może – kierując się zasadami współżycia społecznego – obniżyć jego wartość lub nawet całkowicie go pozbawić. Zobaczmy, w jakich sytuacjach sąd może orzec o obniżeniu lub pozbawieniu prawa do zachowku.
Zgodnie z polskim prawem spadkowym, zachowek przysługuje zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, jeśli byliby powołani do dziedziczenia ustawowego, a zostali pominięci w testamencie lub otrzymali mniej, niż przewiduje ustawa. W praktyce oznacza to, że mogą oni żądać od spadkobierców lub osób obdarowanych zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej połowie, lub – w szczególnych przypadkach – dwóch trzecich wartości udziału spadkowego, który by im przysługiwał.
Pojęcie zasad współżycia społecznego nie jest precyzyjnie zdefiniowane w kodeksie cywilnym. To ogólne normy moralne, etyczne i społeczne, które mają na celu zapobieganie sytuacjom, gdzie dochodzenie swoich praw w sposób formalnie zgodny z prawem byłoby rażąco niesprawiedliwe lub niemoralne. Sądy często odwołują się do tego pojęcia, by zrównoważyć sztywne przepisy z realiami życia i wartościami społecznymi.
W art. 5 Kodeksu cywilnego znajduje się zapis: „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego”. Oznacza to, że nawet jeśli ktoś ma prawo do zachowku, jego żądanie może zostać uznane za nadużycie prawa, jeśli okoliczności sprawy wskazują na rażące naruszenie tych zasad.
Typowe przykłady z orzecznictwa:
● brak kontaktu i więzi rodzinnych: jeśli uprawniony do zachowku przez wiele lat świadomie unikał kontaktu ze spadkodawcą, nie interesował się jego losem, a w trudnych chwilach nie oferował pomocy, sąd może uznać, że żądanie zachowku jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego;
● rażące niewłaściwe zachowanie wobec spadkodawcy: agresja, znieważanie, przemoc czy działania na szkodę spadkodawcy to zachowania, które mogą pozbawić uprawnionego prawa do zachowku;
● interes rodziny lub obdarowanego: czasem sąd, kierując się dobrem innych członków rodziny – np. dzieci obdarowanego, który wychowywał się w przekonaniu, że mieszkanie należało do niego – może obniżyć wysokość zachowku, aby nie prowadzić do jego bezdomności lub poważnego pogorszenia sytuacji życiowej.
Trzeba jednak zaznaczyć, że zastosowanie zasad współżycia społecznego jest wyjątkiem, a nie regułą. Każda sprawa musi być dokładnie przeanalizowana. Sądy muszą wykazać, że żądanie zachowku jest nie tylko formalnie dopuszczalne, ale jednocześnie rażąco niesprawiedliwe w kontekście okoliczności sprawy.
Warto też odróżnić instytucję wydziedziczenia (które całkowicie pozbawia prawa do zachowku, ale musi być wyraźnie wskazane w testamencie i odpowiednio uzasadnione) od sytuacji, w której sąd obniża zachowek na podstawie art. 5 k.c.
Kwestia związana z prawem do zachowku a naruszeniem zasad życia społecznego to sprawa indywidualna i w dużej mierze zależy od osobnej oceny sytuacji. Jest to tzw. furtka dla sądów, które mogą przeanalizować konkretny przypadek i stwierdzić, czy roszczenie o zachowek nie stanowi naruszenia zasad moralnych. Sytuacje, w których pod uwagę bierze się zasady życia społecznego, nie zdarzają się często, a w każdym przypadku zaleca się szczególną ostrożność i precyzyjne rozważenie relacji między stronami postępowania.